Det vart brygga og baka og gjort i stand til gravølet
mesta som til eit bryllaup, men det vart jamnast ikkje laga
til så mykje mat til gravølet, for det var oftast mindre
folk med. Og gravølet varte ikkje så mange dagar. Så vidt eg
har hørt var gravølet berre to eller høgda tre dagar. Men
det kom nok an på kva slags menneske den avlidne var,
velståande eller fattig, med mange eller få skyldfolk.
Bearlaget eller Bauslaget var vel stort sett det same som
til bryllaup.
Dagen før gravferda var det «beiningskveld», og dei som kom
med beiningane vart mottekne, takka og traktert som når det
var framfor bryllaup. Mjølk og fløyte hadde dei fleste med
seg når dei kom sjølve gravølsdagen.
Dei gamle hadde nok mange med og merke på når det kunne
ventast gravferd frå eit hus, «feigdarbod». Men ein kunne
aldri vera trygg, døden kunne koma brått og uventa. Kvart
hus måtte vera førebudd på det. Ein ting var da å ha ferdige
materiale til likkiste. Kanskje kunne det bli uføre, så det
var vanskelig å få tak i bord til likkiste i ei snarvending
Derfor var det nok vanleg å ha likkistebord liggjande på
kvar gard. Somtid vart det henta ein snikkar til å lage
kiste, men vanleg gjorde einkvan på garden kista. Ho vart
tjærebreidd eller svartmala. Heilt nyleg fann gravaren ved
Hemnekyrkja ei slik tjærebreidd kiste, som hadde halde seg
utruleg godt.
Når liket var stelt og lagt i kista, bar dei det ut på
låven, der stod det til gravølsdagen. Det var ikkje rekna
for bra å ta gravølet for tidleg, helst burde ein vente
halvanna veke eller noko slikt. Så snart gravølsdagen var
fastsett, drog bedaren i veg til skyldfolk og grannar i
bauslaget og bad dei til laget. Han måtte passe 'godt på, så
ingen vart gløymt.
I gravølet hadde kjymester og kjellarmann same arbeid og
ansvar som i eit bryllaup. Og så var det viktig å ha ei
velrøynd kone til å hjelpe matmora å sjå etter matstellet og
alt som elles måtte gjerast for at laget kunne bli som det
skulle. I kvar grend var det gjerne ei som jamt hadde dette
arbeidet, både i bryllaup og gravøl. Det vart sagt at ho
«ståka» i gravølet. Eg minnest vel at mor ståka i fleire
gravøl i Likroka, ja, lenger unna og. Den som ståka skulle
mell. a. ta imot beiningane og sjå etter at alle fekk
høveleg mykje tilbake «i korga», og at det var høveleg med
mat på alle bord.
Gravølsdagen måtte gjestene koma nokså tidleg på morgonen,
særskilt da om det var lang veg til kyrkjegarden, som var
vanleg i bygda. Alle skulle ha frukost før gravferda, og det
tok tid. Etter maten var det skikk å gå på låven og sjå på
liket før dei la på kistelokket. Her fekk nære skyldfolk og
vener ta farvel med den døde. Om dei ikkje synte fram
kjenslene sine så mykje, så var det gjerne felt tårer her
ved den opne kista.
Det var no elles ikkje berre dei næraste som gjekk på låven
for å sjå liket, men alle som var i laget, ungane og for det
meste.
Somtid var presten med og «tok ut liket», som det heitte,
men det var vel helst når ein kjent mann i bygda var død.
Mang ein gong var det ingen prest med. Det kunne vera ein av
grannane, helst ein «lesar», som las eit bibelord, tala litt
og leidde songen når dei bar ut liket. Det vart kalla «å
søng' ut liket». Etter gammal skikk måtte dei bera ut liket
med føtene først. Vart ikkje det gjort, kunne den døde «gå
att». Songen varte med dei bar liket bort til vogna eller
sleden, likeins om dei bar det ned til båten. Var det
landveg til kyrkjegarden, vart liket kjørt på ei langvogn,
og så kom følgjet etter i karjolar eller stolkjerrer, dei
nærskylde først. På vinterføre vart det bruka langslede og
«styrsledar» eller breidsledar (sluffer).
Oppe frå fjellgardane og ute frå små grender utmed fjordane
var det ei lang og strevsam ferd til kyrkjegarden med liket.
Ofte vart det da slik at ein flokk friske sterke karar
gjorde denne ferda, medan resten av gjestene heldt seg i ro.
Ein kan berre tenkje på slike gardar som Bjørnslia og
Jøssavollen, der dei måtte slite seg fram veglaust til
Slupphaugen eller Flauglia. Etterpå var det så eit par mil
på den bakkute vegen ned til Vinjekyrkja. Var vegen ubrøytt
vinters dag, var det eit blodslit å koma fram. Eller ein kan
tenkje på Snilldalen eller Setergardane, der dei først hadde
ei mil med dårleg veg ned til fjorden, og så var det å ro to
mil til Hemnekyrkja. Slo sjøen seg vrang, kunne det gå på
livet laust. Heile dagen gjekk med til ei slik gravferd, ja
stundom vart det langt på natt før dei kom att frå
kyrkjegarden.
Men til vanleg var det ikkje så ille. Når det ikkje var for
langt, og ver og føre var rimeleg, kom dei til kyrkjegarden
i god tid om dagen. Stundom møtte presten fram og heldt
«jordpåkastels'». Men det var ikkje alltid. Da måtte han
gjera det når det var preikesundag neste gong. Etter preika
ein slik dag hende det at presten kasta jord på fleire som
hadde vorte gravlagt sidan sist han var ved denne kyrkja.
Når presten ikkje var der, song dei ein salme ved grava før
følgjet drog tilbake til gravølsgarden. Når dei kom dit, var
det godt å få mat, og no var det likaste måltidet i heile
gravølet. Viktigast var soddet, som dei bar fram i store fat
eller bollar og sende rundt mellom gjestene, så kvar kunne
forsyne seg.
Ein stor ølbolle gjekk rundt ved kvart bord, og
kjellarmannen måtte syte for at bollen vart fyllt igjen når
dei hadde tømt han. Den som fekk bollen, snudde gjerne
litegrann på han, så han slapp å drikke akkurat på same
flekken som sidemannen. Men når bollen gjekk rundt heile
bordet, så vart det mange munnar som kom innåt same flekken
likevel. Det var forresten somme som var så forsiktige at
dei tørka av kanten på bollen der dei hadde drukke — med ein
finger. Det var mykje vanleg med skjegg i gammal tid. Store
bartar var veldig flott, ikkje minst for yngre karar. Når
dei drakk, låg da bartane og flaut uti bollen, og dei måtte
syge ølet ut av bartane og tørke av dei etterpå. I seinare
tid tok fleire til å snakke om at det var ikkje så triveleg
med å drikke av ølbollen, og det vart etter kvart slutt med
det. Men gamlekarane syntest det var tull dette, å bale med
ølmugge og glas til kvar mann, hørt på maken til tull! Denne
overgangen minnest eg godt som gutunge. Det var vel omkring
1910 i grenda heime.
I gravølet var det anna stemning enn i eit bryllaup,
stillare og meir alvor, særleg første dagen da dei hadde
følgt den døde til grava. Var nokon av «lesarane» med, vart
det og lese av Bibelen og sunge salmar, andakt om kvelden.
Lenger uti gravølet vart gjerne stemningen lettare, og
ungdommen kunne jamvel finne på eit eller anna til moro. I
riktig gammal tid var det og dansa i somme gravøl. Ho
Gjertru Stølveia fortalte at mora hadde opplevd det som
jentunge i eit gravøl i Sødala. Bestemora var i sine beste
år og var med og ståka i laget. Der vart det dansa, andre
eller tredje dagen. Og folk syntest ikkje det var noko rart
i det. Men dei undrast på at dotra til han som var død,
dansa. Det var ikkje brukeleg. Det er kring 150 år no sidan
dette, og skikken med dans i gravøl gjekk kanskje av bruk på
den tid. Eg veit ikkje om skikken hadde vore vanleg før den
tid heller, men at det hende samtid er sikkert nok.
(Gravølet etter Anders Sødal, etter det Gjertru Stølveia
fortalte. Gjertru var fødd kring 1855).
Det kunne gå så ømse når ein av grannane skulle vera med og
«Ta ut lik» og han ikkje var isærleg vant til slikt. Det er
fortalt om eit gravøl i Søvasslidala etter kona på garden.
Han som skulle tale ved båra stod der og trykte og fekk
ikkje fram stort. «Det er sant som Salomon siger, det er
sant Salomon siger», og så gjekk det lenge før han fekk fram
noko meir. Da tok enkjemannen, han Lars, frami og sa. «Han
Salomo får sei kå'n vil, men no må vi tak ho». Det var to
mil til Fannremkyrkja og to mil tilbake, føret var dårleg,
og det var så vidt dei kom seg heim att om kvelden.
På Holmen i Søvatnet var det ein liten gard som sokna til
Rindalen. Det døydde eit lite barn for folka der. Uføre var
det, ikkje komande med hest på nokon kant, sjølve hadde dei
ikkje hest heller. Mannen tok da den vesle kista på ryggen
og gjekk på ski til Rindals-kyrkja med liket. Kona, ho Ane,
sat aleine heime og venta i to døgn før mannen kom att. Slik
vart det gravølet. Dei hadde ikkje fleire born, og dei
flytta frå Holmen kort tid etter dette.
Da det vart henta kokke til Innervika.
Ho Gusta Hollaseter'n var mykje nytta til å koke i bryllaup
og gravøl. Vidt omkring var ho rekna for den beste til det.
Da ho Gammel-Kari Klungervik, i Innervika, døydde, vart ho
Gusta sjølvsagt tinga til å koke. Men da dei skulle hente
henne, rauk det opp til landvindsstorm, så det såg farleg ut
å fare fjorden innover til Hollalandet. Men han Arnt, sonen
ville ikkje ha nokon annan til kokke i gravølet etter mor
si, det måtte vera ho Gusta enten det rauk eller fauk.
Så manna dei storbåten, «Futen», dei kalla, og la i veg inn
over fjorden, fem sjøvante karar. Det var son hans Arnt, han
Johan, som førte båten. Han var i den beste alderen, 36 år.
Jekte-skipper var han, vant til å segle med større båtar og
han kjørte hardt. Gamlingen, han Amt, tykte det gjekk for
vilt og ville ta styrevolen sjølv, men guten ville ikkje
flytte på seg. Da sette gamlingen seg i fanget hans Johan og
tok styrevolen med makt. Så minka han på seglet, og med to
søft vaska dei i veg innover fjorden.
Olaf, yngste sonen hans Arnt, var med han og, berre 17 år
gammal. Han fortalte etterpå at han var fælt redd. Han la
seg ned i midtrommet. Berre ein gong glytta han opp. Da stod
mastra «bøygd som ein pilbørsboga», sa han, og sjøen vaska
over ripa. Han våga ikkje sjå opp meir. Oppå land i
Yttervika stod det ein sjuåring, han Arne, og såg på dette
spelet, og mange andre såg på og undrast kor det ville gå.
Men fram kom dei, og kokka vart henta.
( HENRIK SØDAL "I
GAMMELTIDA" ) |
