Det vart brygga og baka og gjort i stand til gravølet mesta som til eit bryllaup,
men det vart jamnast ikkje laga til så mykje mat til gravølet, for det var
oftast mindre folk med. Og gravølet varte ikkje så mange dagar. Så vidt eg har
hørt var gravølet berre to eller høgda tre dagar. Men det kom nok an på kva
slags menneske den avlidne var, velståande eller fattig, med mange eller få
skyldfolk. Bearlaget eller Bauslaget var vel stort sett det same som til
bryllaup.
Dagen før gravferda var det «beiningskveld», og dei som kom med beiningane vart
mottekne, takka og traktert som når det var framfor bryllaup. Mjølk og fløyte
hadde dei fleste med seg når dei kom sjølve gravølsdagen.
Dei gamle hadde nok mange med og merke på når det kunne ventast gravferd frå eit
hus, «feigdarbod». Men ein kunne aldri vera trygg, døden kunne koma brått og
uventa. Kvart hus måtte vera førebudd på det. Ein ting var da å ha ferdige
materiale til likkiste. Kanskje kunne det bli uføre, så det var vanskelig å få
tak i bord til likkiste i ei snarvending Derfor var det nok vanleg å ha
likkistebord liggjande på kvar gard. Somtid vart det henta ein snikkar til å
lage kiste, men vanleg gjorde einkvan på garden kista. Ho vart tjærebreidd eller
svartmala. Heilt nyleg fann gravaren ved Hemnekyrkja ei slik tjærebreidd kiste,
som hadde halde seg utruleg godt.
Når liket var stelt og lagt i kista, bar dei det ut på låven, der stod det til
gravølsdagen. Det var ikkje rekna for bra å ta gravølet for tidleg, helst burde
ein vente halvanna veke eller noko slikt. Så snart gravølsdagen var fastsett,
drog bedaren i veg til skyldfolk og grannar i bauslaget og bad dei til laget.
Han måtte passe 'godt på, så ingen vart gløymt.
I gravølet hadde kjymester og kjellarmann same arbeid og ansvar som i eit
bryllaup. Og så var det viktig å ha ei velrøynd kone til å hjelpe matmora å sjå
etter matstellet og alt som elles måtte gjerast for at laget kunne bli som det
skulle. I kvar grend var det gjerne ei som jamt hadde dette arbeidet, både i
bryllaup og gravøl. Det vart sagt at ho «ståka» i gravølet. Eg minnest vel at
mor ståka i fleire gravøl i Likroka, ja, lenger unna og. Den som ståka skulle
mell. a. ta imot beiningane og sjå etter at alle fekk høveleg mykje tilbake «i
korga», og at det var høveleg med mat på alle bord.
Gravølsdagen måtte gjestene koma nokså tidleg på morgonen, særskilt da om det
var lang veg til kyrkjegarden, som var vanleg i bygda. Alle skulle ha frukost
før gravferda, og det tok tid. Etter maten var det skikk å gå på låven og sjå på
liket før dei la på kistelokket. Her fekk nære skyldfolk og vener ta farvel med
den døde. Om dei ikkje synte fram kjenslene sine så mykje, så var det gjerne
felt tårer her ved den opne kista.
Det var no elles ikkje berre dei næraste som gjekk på låven for å sjå liket, men
alle som var i laget, ungane og for det meste.
Somtid var presten med og «tok ut liket», som det heitte, men det var vel helst
når ein kjent mann i bygda var død. Mang ein gong var det ingen prest med. Det
kunne vera ein av grannane, helst ein «lesar», som las eit bibelord, tala litt
og leidde songen når dei bar ut liket. Det vart kalla «å søng' ut liket». Etter
gammal skikk måtte dei bera ut liket med føtene først. Vart ikkje det gjort,
kunne den døde «gå att». Songen varte med dei bar liket bort til vogna eller
sleden, likeins om dei bar det ned til båten. Var det landveg til kyrkjegarden,
vart liket kjørt på ei langvogn, og så kom følgjet etter i karjolar eller
stolkjerrer, dei nærskylde først. På vinterføre vart det bruka langslede og «styrsledar»
eller breidsledar (sluffer).
Oppe frå fjellgardane og ute frå små grender utmed fjordane var det ei lang og
strevsam ferd til kyrkjegarden med liket. Ofte vart det da slik at ein flokk
friske sterke karar gjorde denne ferda, medan resten av gjestene heldt seg i ro.
Ein kan berre tenkje på slike gardar som Bjørnslia og Jøssavollen, der dei måtte
slite seg fram veglaust til Slupphaugen eller Flauglia. Etterpå var det så eit
par mil på den bakkute vegen ned til Vinjekyrkja. Var vegen ubrøytt vinters dag,
var det eit blodslit å koma fram. Eller ein kan tenkje på Snilldalen eller
Setergardane, der dei først hadde ei mil med dårleg veg ned til fjorden, og så
var det å ro to mil til Hemnekyrkja. Slo sjøen seg vrang, kunne det gå på livet
laust. Heile dagen gjekk med til ei slik gravferd, ja stundom vart det langt på
natt før dei kom att frå kyrkjegarden.
Men til vanleg var det ikkje så ille. Når det ikkje var for langt, og ver og
føre var rimeleg, kom dei til kyrkjegarden i god tid om dagen. Stundom møtte
presten fram og heldt «jordpåkastels'». Men det var ikkje alltid. Da måtte han
gjera det når det var preikesundag neste gong. Etter preika ein slik dag hende
det at presten kasta jord på fleire som hadde vorte gravlagt sidan sist han var
ved denne kyrkja.
Når presten ikkje var der, song dei ein salme ved grava før følgjet drog tilbake
til gravølsgarden. Når dei kom dit, var det godt å få mat, og no var det likaste
måltidet i heile gravølet. Viktigast var soddet, som dei bar fram i store fat
eller bollar og sende rundt mellom gjestene, så kvar kunne forsyne seg.
Ein stor ølbolle gjekk rundt ved kvart bord, og kjellarmannen måtte syte for at
bollen vart fyllt igjen når dei hadde tømt han. Den som fekk bollen, snudde
gjerne litegrann på han, så han slapp å drikke akkurat på same flekken som
sidemannen. Men når bollen gjekk rundt heile bordet, så vart det mange munnar
som kom innåt same flekken likevel. Det var forresten somme som var så
forsiktige at dei tørka av kanten på bollen der dei hadde drukke — med ein
finger. Det var mykje vanleg med skjegg i gammal tid. Store bartar var veldig
flott, ikkje minst for yngre karar. Når dei drakk, låg da bartane og flaut uti
bollen, og dei måtte syge ølet ut av bartane og tørke av dei etterpå. I seinare
tid tok fleire til å snakke om at det var ikkje så triveleg med å drikke av
ølbollen, og det vart etter kvart slutt med det. Men gamlekarane syntest det var
tull dette, å bale med ølmugge og glas til kvar mann, hørt på maken til tull!
Denne overgangen minnest eg godt som gutunge. Det var vel omkring 1910 i grenda
heime.
I gravølet var det anna stemning enn i eit bryllaup, stillare og meir alvor,
særleg første dagen da dei hadde følgt den døde til grava. Var nokon av «lesarane»
med, vart det og lese av Bibelen og sunge salmar, andakt om kvelden. Lenger uti
gravølet vart gjerne stemningen lettare, og ungdommen kunne jamvel finne på eit
eller anna til moro. I riktig gammal tid var det og dansa i somme gravøl. Ho
Gjertru Stølveia fortalte at mora hadde opplevd det som jentunge i eit gravøl i
Sødala. Bestemora var i sine beste år og var med og ståka i laget. Der vart det
dansa, andre eller tredje dagen. Og folk syntest ikkje det var noko rart i det.
Men dei undrast på at dotra til han som var død, dansa. Det var ikkje brukeleg.
Det er kring 150 år no sidan dette, og skikken med dans i gravøl gjekk kanskje
av bruk på den tid. Eg veit ikkje om skikken hadde vore vanleg før den tid
heller, men at det hende samtid er sikkert nok. (Gravølet etter Anders Sødal,
etter det Gjertru Stølveia fortalte. Gjertru var fødd kring 1855).
Det kunne gå så ømse når ein av grannane skulle vera med og «Ta ut lik» og han
ikkje var isærleg vant til slikt. Det er fortalt om eit gravøl i Søvasslidala
etter kona på garden. Han som skulle tale ved båra stod der og trykte og fekk
ikkje fram stort. «Det er sant som Salomon siger, det er sant Salomon siger», og
så gjekk det lenge før han fekk fram noko meir. Da tok enkjemannen, han Lars,
frami og sa. «Han Salomo får sei kå'n vil, men no må vi tak ho». Det var to mil
til Fannremkyrkja og to mil tilbake, føret var dårleg, og det var så vidt dei
kom seg heim att om kvelden.
På Holmen i Søvatnet var det ein liten gard som sokna til Rindalen. Det døydde
eit lite barn for folka der. Uføre var det, ikkje komande med hest på nokon
kant, sjølve hadde dei ikkje hest heller. Mannen tok da den vesle kista på
ryggen og gjekk på ski til Rindals-kyrkja med liket. Kona, ho Ane, sat aleine
heime og venta i to døgn før mannen kom att. Slik vart det gravølet. Dei hadde
ikkje fleire born, og dei flytta frå Holmen kort tid etter dette.
Da det vart henta kokke til Innervika.
Ho Gusta Hollaseter'n var mykje nytta til å koke i bryllaup og gravøl. Vidt
omkring var ho rekna for den beste til det. Da ho Gammel-Kari Klungervik, i
Innervika, døydde, vart ho Gusta sjølvsagt tinga til å koke. Men da dei skulle
hente henne, rauk det opp til landvindsstorm, så det såg farleg ut å fare
fjorden innover til Hollalandet. Men han Arnt, sonen ville ikkje ha nokon annan
til kokke i gravølet etter mor si, det måtte vera ho Gusta enten det rauk eller
fauk.
Så manna dei storbåten, «Futen», dei kalla, og la i veg inn over fjorden, fem
sjøvante karar. Det var son hans Arnt, han Johan, som førte båten. Han var i den
beste alderen, 36 år. Jekte-skipper var han, vant til å segle med større båtar
og han kjørte hardt. Gamlingen, han Amt, tykte det gjekk for vilt og ville ta
styrevolen sjølv, men guten ville ikkje flytte på seg. Da sette gamlingen seg i
fanget hans Johan og tok styrevolen med makt. Så minka han på seglet, og med to
søft vaska dei i veg innover fjorden.
Olaf, yngste sonen hans Arnt, var med han og, berre 17 år gammal. Han fortalte
etterpå at han var fælt redd. Han la seg ned i midtrommet. Berre ein gong glytta
han opp. Da stod mastra «bøygd som ein pilbørsboga», sa han, og sjøen vaska over
ripa. Han våga ikkje sjå opp meir. Oppå land i Yttervika stod det ein sjuåring,
han Arne, og såg på dette spelet, og mange andre såg på og undrast kor det ville
gå. Men fram kom dei, og kokka vart henta.
